Dikkatli saat severlerin farkettiği üzere, marka bağımsız neredeyse tüm Roma Rakamı kullanan saatlerde 4 için “IV” simgesi yerine “IIII” kullanımı tercih edilmektedir. Bu garip durum biraz araştırıldığında, karşımıza bir kaç olası neden çıkmakta, biz de bunları sizler için derlemeye çalıştık;
İDDİA-1: Roma Rakamları Geçmişte Farklı (mı)ydı?
Yaklaşık olarak M.Ö. 1000 yılında antik Roma’da ortaya çıkan ve imparatorluğun çöküşünden sonra bile, (Orta Çağ sonuna kadar) Avrupa’da sayıları yazmanın yaygın şekli olan Roma rakamlarının hepimizce bilinen akışı I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII vb. şeklinde. Her ne kadar günümüzde 4’ün “IV” simgesiyle gösterimi müspet bir doğru olarak kabul edilse de, Roma rakamlarının orijinal ve en eski halinin bugün bildiklerimizden biraz farklı olduğuna dair bazı görüşler var. İddiaya göre, ilk dönemlerde 9 için VIIII (IX yerine) ve 4 için IIII (IV yerine) kullanıldığı ancak bu iki rakamı ifade etmenin sorunlu olması neydeniyle (III ve VIII ile kolayca karıştırılabiliyorlardı) Roma rakam sisteminin orijinal eklemeli gösterim yerine, bugün aşina olduğumuz çıkarmalı gösterime evrildiği yönünde..
Avrupa’da ilk mekanik saatlerin 13. yüzyılda yani Roma rakamlarının hala kullanımda olduğu bir dönemde üretildiği düşünüldüğünde, eski saatlerin çoğunun kadranlarında bu tür Roma rakamları bulunması ve zamanla bunun bir geleneğe dönüşmesi ihtimali iddiayi güçlendiren bir diğer unsur. Fakat Roma döneminden kalan pek çok eserde her iki şekilde de gösterime rastlamak iddianın temellerimi bir miktar sarsıyor gibi..
İDDİA-2: Sebep JÜPİTER’e Karşı Suç İşleme Korkusu Olabilir mi?
Her ne kadar Romalılar mekanik saatler dönemine ulaşamamış olsalar da, eski Babil astronomisinden (MÖ 1500 civarında) gölge boyu/konumu ile ölçüme dayanan güneş saatini biliyor ve kullanıyorlardı. (Günümüze kadar ulaşan bazı antika güneş saatlerinde Roma rakamları mevcuttur, çoğunluğunda 4 yerine IV simgesi kullanılmış olsa da bazılarında IIII şeklinde gösterim mevcuttur…)
İddiaya göre 4 için IIII simgesinin o dönemde kullanılmasının nedenlerinden biri Roma mitolojisi ve toplumsal bir korku ile açıklanabilir. Roma’nın en yüce tanrısı, gökyüzü, gök gürültüsü tanrısı ve Antik Romanın tüm tanrıların kralı olarak da kabul edilen Jüpiter’di. Jüpiter Latince’de IVPPITER olarak yazılmakta, Tanrılarla uğraşılmayacağı için Romalılar bu en güçlü tanrının ismini/simgesini güneş saatlerine kazımaktan çekinip, IIII simgesini, hatalı olsa da IV’e tercih etmiş olabililer. Her ne kadar güneş saatleri, modern saatlerin ortaya çıkmasıyla birlikte artık günümüzde sık kullanılmasa da IIII kullanımı bir gelenek olarak devam etmiş olabilir.
Bu hikayenin bir başka versiyonu ise IV simgesinin elinde mızrak tutan Şeytan figürüne benzetildiği (korku ve uğursuzluk getiren) için pek tercih edilmediği yönünde. Ayrıca hikayenin Fransız kralı XIV. Louis’e atfedilmiş bir versiyonu da internet ortamında dolaşmakta (Louis le Grand -Louis the Great veya Le Roi Soleil (The Sun King) diye de bilinir.) İddia odur ki, kibirli kral adını anımsatan bir ünvanın saat gibi sıradan bir eşya üzerine basılması konusunda çok hassasmış…
İDDİA-3: Simetri, Estetik, Görsel Denge..
Son olası açıklama <ki içlerinde belki de en akla yatkın olanı>. Kadranda IV yerine IIII kullanılmasının ana nedeninin iyi bir görsel denge ve estetik kaygılar olduğu yönünde. Zira kadran üzerinde ifade edilem12 saatin Roma rakamları ile gösteriminde IIII tercih edilmesi durumunda her 3 simge türü (I – V – X) 4’lü grup oluşturacak şekilde dengeli dağılmaktadır (I, II, III, IIII —V, VI, VII, VIII — IX, X, XI, XII) Oysa bu gösterimde IV simgesi kullanılsaydı dağılım 4-4-4 yerine 3-5-4 gibi asimetrik bir dağılım olacaktı ve harmoni bozulacakti (I, II, III – IV, V, VI, VII, VIII — IX, X, XI, XII).
Gerçekten kadranı 12-6 ekseninde ikiye böldüğümüzde, kadranda karşılıklı olarak yer alan 8 ve 4’in IIII ve VIII şeklinde gösteriminin IV ve VIII den daha simetrik ve estetik olduğu aşikardır..
Sözün özü;
“IIII” gibi hatalı bir gösterimin neden hayatımıza girdiğine dair kesin bir cevap olmasa da, belki geleneklerden, belki pratik nedenlerden ya da estetik kaygılardan dolayı saatçilik endüstrisi bugün bile hala Roma rakamları içeren kadranlarda 4 için IIII kullanmayı tercih etmekte…
…elbette, kuralın istisnaları da mevcuttur (Bkz: BigBen) ama hepimizin bildiği üzere istisnalar kaideyi bozmaz.